How to evaluate public initiatives, be it a bill, a government decision or even a public speech. The answer to this question must be sought in the already existing public discourse, but in order to do so, it will first be necessary to separate the foundations on which the latter is formed, and then to find the components that will enable the formation of a universal mechanism for evaluating public decisions and activities.
Read the full article in Armenian below. English coming soon.
Այս առիթով, առաջինը իհարկե կվանենք նախապաշարումների վրա հիմնված գնահատականները, ըստ որոնց՝ օրինակ՝ եկեղեցու կամ կրոնի դերի դրական գնահատականը հետադիմական է, իսկ «գենդեր» բառի առկայությունը առաջադիմական, կամ ընդհակառակը` մեկը ազգապահպան է, մյուսը՝ ապազգային։ Նաև բաց կթողնենք հուզական, «թայֆայական» գնահատականները («մեր առաջնորդը ինչպես միշտ ճիշտ է», «ռեժիմը հերթական անգամ ցույց է տալիս իր իսկական դեմքը»)։ Վերջապես հստակ է, որ որոշ գնահատականներ հիմնված են նեղ անձնական, խմբային շահերի վրա («քիչ հարկ կվճարեմ, ուրեմն լավ է», «մեր տնտեսության ճյուղին խանգարում է, ուրեմն դեմ եմ»)։ Մեզ այս դեպքում հետաքրքրում են այն անաչառ չափանիշները, որոնց օգնությամբ հնարավոր է գնահատել այս կամ այն որոշումը՝ որպես համընդգրկուն հանրային օգուտ։ Եվ փաստորեն մենք մեր թղթում ելնում ենք նրանից, որ նման չափանիշներ կան, և հանրության զարգացումը կամ անկումը պայմանավորված չեն միայն շահերի, հուզական նախասիրությունների, տարաբնույթ ընկալումների, եթե կուզեք առաջադեմների և պահպանողականների պայքարի արդյունքով, և ստորև փորձելու ենք առանձնացնել հանրության կողմից առաջ քաշվող այդ չափորոշիչները՝ տալով դրանց հնարավորինս գործիքակազմային նկարագիր՝ դուրս բերելու համար համակարգային մոտեցում, որով կարելի անաչառորեն գնահատել հանրային-քաղաքական նախաձեռնությունները։
Հանրության կողմից ամենահաճախ հնչեցվող հարցը, որը մենք առանձնացնում ենք որպես անաչառ չափորոշիչ, թերևս նախաձեռնությունների արդարությունն է։ Այսինք իրավահավասարության պահպանումը․ արդյոք որոշ խմբեր կամ անհատներ չեն ստանում առավելություն մյուսների նկատմամբ, արդյոք նպաստային պայմաններ չեն ստեղծվում արտոնյալ շերտերի առաջացման/ամրապնդման համար ի դեմս՝ իշխող կուսակցության, օլիգարխների և այլոց։ Եվ հակառակը՝ ինչպիսի հետևանքներ կարող են լինել խոցելի խմբերի համար ի դեմս՝ հաշմանդամների, ազգային, կրոնական և այլ փոքրամասնությունների, աղքատների, հեռավոր գյուղերում ապրողների և այլոց։
Հաջորդ նման չափորոշիչը ազատությունն է։ Սահմանափակվում է արդյոք խոսքի, տեղաշարժի, կրոնի և աշխարհայացքի ազատությունը։ Թելադրվում է արդյոք թե ինչ միջավայրում ապրել, ինչպես ստեղծագործել, որ գիտությամբ զբաղվել, իսկ որը մերժել, ինչպես արտահայտվել և անգամ մտածել։ Եվ ցավոք սա մտացածին կամ ուտոպիստական ձևակերպումներ չեն․ ոչ հեռու անցյալում՝ խորհրդային հասարակարգում սա համատարած երևույթ էր, երբ պետական որոշումներով ամրագրվում էր, թե գենետիկան գիտություն չէ, աբստրակցիոնիզմը արվեստ չէ, մանկավարժության նպատակն էլ կոմունիզմ կառուցող ձևավորելն է։
Վերջապես երրորդ հիմնական չափորոշիչը, որ վերաբերական է տնտեսական որոշումներին, գնահատվող որոշման ազդեցությունն է մարդկանց սոցիալան վիճակի վրա։ Այսօր գերիշխող նեոլիբերալ գաղափարախոսությունը դավանում է իրավունքի գերակայության, օրենքի առջև հավասարության և ազատության արժեքներին, բայց միևնույն ժամանակ խուսափում սոցիալական խնդիրներից։ «Դե ինչ,- ասում են նեոլիբերալները և նրանց գիտակից կամ անգիտակից հետևորդները, – մեր գործը հավասար իրավունքներ և ազատ շուկա ապահովելն է, իսկ ով նպատակասլաց է և աշխատասեր կհասնի լավագույն արդյունքների, կունենա փող ու դրանից բխող բարիքները։ Իհարկե ոչ բոլորին դա կհաջողվի, բայց դա է կյանքի օրենքը»։ Եվ չնայած դրան, ավելի ու ավելի շատ մարդիկ ամբողջ աշխարհում որոշումներն ու քաղաքականությունները գնահատում են նաև սոցիալապես խոցելի խմբերին աջակցության, հանրային համերաշխության տեսանկյունից։
Հենց այս երեք չափորոշիչները ընդհանրացված կերպով արտացոլված են նաև 18-րդ դարի Ֆրանսիական հեղափոխության երեք կարգախոսներում, այն երեքում, որոնք այսօր գրված են Ֆրանսիայում ցանկացած պետական կառույցի պատին՝ լինի դպրոց թե քաղաքապետարան․ Liberté, Égalité, Fraternité: Վերաձևակերպված դրանք ներկայանում են այժմյա Սոցիալ-դեմոկրատական կարգախոսում․ Ազատություն, Արդարություն, Համերաշխություն։ Այս հասկացությունները այնքան կենսունակ են և այնքան ուղղակիորեն են արտացոլում մարդու հիմնական կարիքները, որ չափազանցություն չի լինի դրանք կոչել հանրային կյանքի երեք հիմնասյուները։
Եվ այստեղ է թերևս բարձրանում համակարգելու հարցը։ Քանի որ սկզբունքորեն ցանկացած քաղաքական հոսանք կարելի է վերլուծել Ազատության, Արդարության և Եղբայրությանը տեսանկյունից, և նույն հաջողությամբ այս չափորոշիչները կիրառելի են պետական կամ տեղական մակարդակի ցանկացած որոշում քննելիս։ Սակայն այս արտաքուստ պարզ և ինչպես նշեցինք ինտուիտիվ ընդունելի դրույթների շահարկումը իրական կյանքում կարող է հանգեցնել բազմաթիվ տարակուսանքների, անհամաձայնությունների և կոնֆլիկտների։ Ի վերջո Ազատության, Հավասարություն և Եղբայրության կարգախոսների ներքո բազում արյունալի հեղափոխություններ, քաղաքացիական պատերազմներ են տեղի ունեցել, հարյուր հազարավոր մարդկային կյանքեր են խլել, հենց այն պատճառով, որ չի տարվել սահմանը, թե որ սկզբունքը որ պարագայում է կիրառելի։
Այսպես՝ երբ հանրային կյանքի գերիշխող սկզբունք դառնում է հավասարությունը, ապա արդյունքը լինում է խորհրդային տիպի սոցիալիզմը, ուր հավասարության ձգտում են ամեն ինչում (աշխատավարձեր, կարիքներ, սեփականատիրություն, մարդկային հարաբերություններ)։ Չտարբերվելը դառնում է կյանքի բանաձև, իսկ իդեալը՝ հասարակ սովետական մարդը (простой советский человек): Բնականաբար այս մոդելը չի աշխատում ըստ նախատեսվածի՝ միշտ լինում են հավասարների մեջ ավելի «հավասարներ» (նոմենկլատուրա, պարտիականներ և այլն)։ Բայց խոսքն այստեղ անգամ կիրառման արդյունավետության մասին չէ, այլ ի սկզբանե աղավաղված գաղափարական մոդելի։
21-րդ դարում առավել տարածված օրինակ է ազատության՝ որպես գերակա սկզբունքի գաղափարախոսությունը։ Լիբերալ ու նեոլիբերալ այս ընկալման մեջ մարդկության շարջիչ ուժը ազատությունից բխող մրցակցություն է, և հետևաբար հանրային խնդիրները լուծվում են ազատ շուկա, քաղաքական մրցակցություն, հողի, ընդերքի, գույքի ազատ շահագործում ապահովելու շնորհիվ։ Իհարկե այս մոդելը նույնպես իրականություն չի դառնում, չէ որ փաստացի մրցակցության կողմերը անհավասար մեկնարկային պայմաններում են՝ մեկը ծնվում է հարուստ, մյուսը աղքատ, մեկը ստանում է լավ կրթությանը, մյուսը՝ ոչ, և այլն և այլն, և հետևաբար տարբեր են մարդկանց հնարավորությունները, և արդյունքում գործ ենք ունենում ֆորմալ ազատ, բայց բովանդակությամբ անարդար մրցավազքի հետ, որտեղ մրցանակը «հաջոզության» հասնելն է, իսկ իդեալը՝ «հաջողակ» մարդը, ու մինչ մի մասին առաջարկվում է դժվարությունների միջով մագլցել մինչև իրենց «հաջողությունը», մյուսները ծնվում են «հաջողությունը» գրպանում։
Եվ վերջապես համերաշխության սկզբունը պատվանդամին դնողների համար իդեալական հասարակական կարգը կոմունիզմն է․ պատմությունը չունի նման պետությունների օրինակեր, սակայն կոմուննաների կայացման փորձեր եղել են առանձին համայնքների մակարդակով, այդ թվում՝ 1920-ական թվականներին Հայաստանում։
Իհարկե բերված մոդելները հատուկ նկարագրված են միակողմանի և ծայրահեղացված ձևով, ինչը հենց ավելի ցցուն է դարձնում հանրային կարգի շեղվածությունը, որ առաջանում է Ազատություն, Հավասարություն, Եղբայրություն եռանդամության մեջ մի սկզբունքը մյուսներից առավել դասելու, մեկը մյուսով փոխարինելու պատճառով։ Այդ իսկ պատճառով համակարգված մոտեցում ստանալու համար առաջնահերթ է հստակ սահմանազատումը, թե որ չափորոշիչը, որ բնագավառում է կիրառելի։
Վերնշված դիտարկումները կարելի է ներկայացնել որոշ չափով պարզեցված սխենայով․
Մարդիկ օրենքի առջև պիտի հավասար լինեն, Բարիքները պետք է բաշխվեն եղբայրաբար, ստեղծագործելը/մշակույթը պետք է լինի ազատ։
Բնական է կյանքը ավելի բարդ է և բազմաբովանդակ քան ցանկացած սխեմա, և մենք նպատակ չենք դնում ուտոպիստական, իդեալական հասարակության մոդել ներկայացնել։ Խնդիրը ինչպես վերը նշվեց քաղաքականությունների գնահատման չափորոշիչների ուրվագծելն է։
ժամանակակից մարդկության համար որոշումների գնահատման չորրորդ կարևորագույն չափանիշը որոշումների կայացման մեխանիզմն է։ Որոշումների կայացման վերաբերյալ հասարակական միտքը սկսեց զարգանալ դեռ Անտիկ Հունաստանում, սակայն որպես արդիական խնդիր հանրության լայն շրջանների համար ի հայտ եկավ նույն 18-րդ դարում։ 20 դարի վերջից հարցը արդեն դրվում է ոչ թե այն մասին թե ում ես պիտի վստահեմ որոշումների կայացումը, այլ ինչպես ես կարող եմ անմիջապես մասնակցել որոշումների կայացմանը։ Այսպիսով պատմական բավական կարճ ժամանակաշրջանից տեղի ունեցավ ժողովրդավարության հիմքերի վերաձևակերպում․ ներկայացուցչական ժողովրդավարությունից՝ մասնակցային ժողովրդավարություն և ուղիղ ժողովրդավարություն։ Մենք այս կարճ ակնարկում նպատակ չենք դնում քննարկել ուղիղ ժողովրդավարության, հանրաքվեների արդյունավետությունը կան դրանց անցկացման մեխանիզմները։ Մենք ուզում էինք միայն նշել, որ ժամանակակից մարդու հարցադրումը ցանկացած որոշման հետ կապված «իսկ ինձ հարցրել են այս որոշումը կայացնելուց առաջ» բնական է և օրինաչափ։